Panslawizm: co to i skąd się wziął?

Pojęcie panslawizm oznacza ruch kulturowo-polityczny, który opiera się na idei wspólnego pochodzenia Słowian. Skupia wokół siebie ludzi i poglądy poparte źródłami archeologicznymi, historycznymi, etnograficznymi oraz lingwistycznymi. Jak wyglądał panslawizm wczoraj, dziś, jutro? Jakie współcześnie istniejące narody uznaje się za słowiańskie? Jakie są wyróżniki słowiańskości i czym jest unia słowiańska? W poniższym artykule spróbujemy wyjaśnić pojęcie panslawizmu i uporządkować mity i fakty na ten temat.

Panslawizm – wczoraj, dziś, jutro

Przyglądając się początkom słowiańskości widać wiele białych plam, szczególnie z archeologicznego punktu widzenia. Śladów kultury materialnej zdeponowanej na stanowiskach archeologicznych z okresu wczesnego średniowiecza jest niewiele – funkcjonalne, aczkolwiek grube i nieornamentowane naczynia ceramiczne w stylu praskim, groby popielnicowe bez ekwipunku, pozostałości niedużych grodów. W porównaniu z bogatym wyposażeniem chat i grobów z wcześniejszego okresu wpływów rzymskich, to mało. V-VI wiek n.e. to na terenie Europy okres wędrówek ludów. Duży zamęt na mapie powstały w wyniku przemieszczania się grup ludzkich z południa na północ oraz ze wschodu na zachód stworzył podwaliny do współczesnego układu mapy etnicznej, a w konsekwencji politycznej tej niewielkiej, a jednak bardzo ważnej części świata.

Więcej na temat słowiańskości można powiedzieć na podstawie badań nad językiem. W ramach językoznawstwa wyraźnie widać wspólne pochodzenie słów w ramach wszystkich narodów słowiańskich. Różne języki słowiańskie powstały ok. I poł. I tysiąclecia n.e. w z dawnego języka prasłowiańskiego. Jakie znaczenie miało słowo, od którego pochodzi nazwa Słowian? Jest kilka teorii na ten temat.

Etymologia terminu „Słowianie”

Pierwsza, najbardziej popularna wywodzi termin „Słowianie” od rdzenia „slovo” oraz powiązanego z nim „slava”. Według tej teorii Słowianie mieli być ludem, który w odróżnieniu do innych, posługiwał się słowami, czyli mową. W myśl tej logiki wywodzi się termin „Niemcy” od rdzenia „niemi’, czyli nieumiejący mówić.

Badacz Zbigniew Gołąb – wywodzi termin „Słowianie” od słowa oznaczającego „swój”, podobnie twierdzi językoznawca Wiesław Boryś, który przeprowadza analizę występującego we wszystkich językach słowiańskich terminu „svoboda”, co miałoby oznaczać osobę będącą u siebie, należącą do swojego rodu, plemienia, ziemi.

Podział Słowian

Pod określeniem „Słowianie” kryje się ponad 140 grup etnicznych, które można podzielić na trzy ogólne kategorie:

• Słowianie zachodni – w ramach których wyróżnia się Serbołużyczan, Polaków, Czechów i Słowaków;
• Słowianie wschodni – Rosjanie, Ukraińcy, Rusini i Białorusini;
• Słowianie południowi – Boszniacy, Chorwaci, Czarnogórcy, Bułgarzy, Macedończycy, Słoweńcy i Serbowie.

Panslawizm jako idea

W momencie tworzenia się państwowości, czyli w połowie XIX wieku, myślenie o wspólnym pochodzeniu, rodowodzie nabierało coraz większego znaczenia. W świadomości ówczesnych pojęcie „naród” wiązało się z jednym wspólnym rdzeniem i było filarem utworzenia nowej jednostki politycznej, jaką było państwo. Najsilniejszym ośrodkiem panslawizmu w tym czasie były Czechy, które w początkach XIX wieku chciały zjednoczyć narody słowiańskie pod jedną flagą. W ten sposób miała powstać federacja składająca się z różnych grup słowiańskich – swojego rodzaju Unia Słowiańska. U podstaw były odwołania do wspólnych tradycji kulturowych oraz jedności języka. W tym czasie powstała flaga wszechsłowiańska, która łączy w sobie barwy wszystkich flag słowiańskich, w efekcie czego jest niebiesko-biało-czerwona. W 1848 roku na Zjeździe Wszechsłowiańskim w Pradze został zatwierdzony także hymn wszechsłowiański pt: „Hej, Słowianie”, który w późniejszym czasie (lata 1939-1945) był hymnem państwowym Słowacji. Idea panslawizmu bardzo bliska była Rosji, która w XIX wieku budowała swą potęgę pomagając mniejszym narodom słowiańskim, które nie posiadały swojej państwowości. Obecnie panslawizm istnieje jako opozycja do pangermanizmu.

Panslawizm w Polsce

Panslawizm w Polsce objawia się przede wszystkim pod postacią ruchów neopogańskich, które starają się wskrzesić dawne wierzenia, obrzędy oraz kulturę pierwszych Słowian. Bazując na źródłach pisanych oraz etnograficznych rozwija się obecnie słowianofilstwo i panslawizm w Polsce, często w opozycji do narzuconej przez inną kulturę ideologii chrześcijańskiej. Obecni Neosłowianie kładą nacisk na rdzenne pochodzenie Słowian. Uważają za słuszną autochtoniczną koncepcję pochodzenia Słowian na ziemiach polskich, w opozycji do koncepcji allochtonicznej, w myśl której Słowianie przybyli na tereny obecnej Polski z południowego wschodu. Ruchy neosłowiańskie głęboko nawiązują do tego, jak wyglądał panslawizm w romantyzmie, a romantyzm szukał tego, co ludowe – zarówno w ubiorze, jak i tradycji pisanej oraz ustnej. Stroje, których używają obecnie grupy rekonstrukcyjne opierają się na przekazach etnograficznych z XVIII/XIX wieku. Wierzenia, do których grupy te się odwołują są zbitką złożoną z różnych podań historycznych oraz wiedzy ludowej.

Podsumowując, najbardziej efektywnymi badaniami nad panslawizmem mogą poszczycić się językoznawcy. Podobieństwo wielu słów, wspólne rdzenie, etymologia pozwalają na prześledzenie historii języków słowiańskich. Trudniej mają historycy oraz archeolodzy, ze względu na nietrwałość źródeł pisanych oraz kultury materialnej, która do czasów współczesnych może przetrwać jedynie w szczątkowej postaci. Nad zagadnieniem panslawizmu pochyla się również genetyka, jednak badania podobieństwa genetycznego nie ułatwiają łamigłówki, gdyż wykazują podobieństwo także pomiędzy różnymi grupami etnicznymi.