Świętowit: słowiański bóg wojny i urodzaju

Świętowit – czyli „święty pan”, lub inaczej „potężny” to właściwie najważniejsze bóstwo słowiańskie, najsilniejszy z bogów, stworzyciel świata. Znany był na całych ziemiach słowiańskich, a jego główna świątynia znajdowała się w Arkonie – grodzie średniowiecznym na wyspie Rugii. Losy Arkony miały tragiczny finał. Potężny ośrodek kultu Słowian połabskich, czyli Ranów, został właściwie zrównany z ziemią dnia 12 czerwca 1168 roku - zdobyty, spalony i zniszczony z rozkazu króla duńskiego Waldemara I.

Świętowit – słowiański bóg wojny

Sława o potędze Świętowita oparta jest przede wszystkim na jego skuteczności w przepowiedniach wojennych. Według podań wróżby arkońskie najczęściej się sprawdzały, a polegały one na tym, że kiedy planowano wyprawę wojenną albo obawiano się ataków na gród, zwracano się do boga z modlitwą o pomyślność. W świątyni znajdować się biały koń – główny atrybut Świętowita, którym opiekował się kapłan. Świętowit – bóg wojny - miał co nocy na koniu przemierzać świat. Przed planowaną wyprawą wojenną kapłan wypuszczał konia ze świątyni. Gdy koń ruszał z lewej nogi – oznaczało to klęskę w wojach, gdy z prawej – zwycięstwo. Dużą wiarę pokładano w tę wróżbę i na niej opierano strategię wojenną. Dzięki ogromnej sile Świętowita gród w Arkonie był potężny i znany na całym kontynencie.

​Świętowit - słowiańskie bóstwo o czterech twarzach

Najbardziej pełny opis Świętowita znany jest z podań duńskiego kronikarza – Saxo Gramatyka, który, żyjąc na przełomie XII i XIII wieku, spisał po łacinie w 16 tomach historię Danii. W kronice zawarł opis życia i wierzeń Słowian nadbałtyckich, w tym także opis najpotężniejszego z bogów tych czasów, a brzmiał on następująco:

„W środku miasta [Arkony] znajdował się plac, na którym stała świątynia drewniana o misternej budowie, wzbudzająca cześć nie tylko wspaniałością nabożeństw, lecz boskością posągu w niej umieszczonego. Zewnętrzny jej obwód dokładną płaskorzeźbą się odznaczał, przedstawiając prostą i niewydoskonaloną sztuką malarską postacie najrozmaitszej rzeczy. Jedno tylko było wejście. Samą świątynię podwójny rząd ogrodzenia otaczał, z których zewnętrzne, ze ścian złożone, dacz czerwony pokrywał, wewnętrzne czterema słupami podparte zamiast ścian zamiast ścian świeciło czerwonymi zawieszonymi zasłonami z zewnętrznymi ścianami było połączone tylko kilku poprzecznymi tramami. W świątyni stał posąg ogromny, wielkością przewyższający postać ciała ludzkiego, czterema głowami i tyluż karkami wzbudzający zdziwienie, z których dwie w stronę piersi a dwie w stronę pleców zdawały się patrzeć. Zresztą wzrok umieszczonych z przodu czy z tyłu [głów], jedna w prawo, druga w lewo zdawały się zwracać. Brody były podgolone, włosy postrzyżone tak, że widoczny zamiar artysty, aby przedstawić sposób, w jaki Rugianie pielęgnowali swe głowy. W prawe trzymał róg z rozmaitego kruszcu zrobiony, który kapłan znający się na ofiarach co rok napełniał miodem, aby z samego stanu napoju mógł wnioskować o obfitości roku przyszłego. Lewa ręka na boku wsparta tworzyła łuk. Szata dochodząca aż do goleni kończyła się w tym miejscu, w którym, dzięki zastosowaniu rozmaitości drzewa, były połączone z kolanami tak niewidocznie, że miejsce ich spojenia tylko przy bacznej uwadze można było dostrzec. Opodal widziało się uzdę i siodło bóstwa i kilka innych odznak boskości. A podziw dla nich zwiększał się z uwagi na miecz znacznej wielkości, którego pochwa i rękojeść rzucały się w oczy zewnętrznym wyglądem srebra i znakomitej ozdoby rzeźbiarskiej.”

Jak wynika z powyższego opisu – przedstawienie Świętowita wykonane było z drewna, na którym wyrzeźbiona była postać o czterech twarzach. Sama świątynia była bogato zdobiona, a dominującym w niej kolorem była czerwień – czerwone dachy zewnętrznego ogrodzenia, czerwone zasłony. Być może posag Świętowita również malowany był na czerwono, ale co do tego nie ma pewności. Rozpowszechniona w kulturze popularnej nazwa boga „Światowid” – „bóg patrzący w cztery strony świata” – pochodzi z podań Joachima Lelewela, który błędnie odczytał łaciński napis „Svantevit” na odkrytym w 1848 roku posągu ze Zbrucza.

​Inne przedstawienia figuralne Świętowita

Kamienny posąg ze Zbrucza wyglądał nieco inaczej niż opisany przez Saxo Gramatyka posąg z Rugii. Posąg ze Zbrucza pokryty jest płaskorzeźbami, układającymi się w trzy poziome pasy. Cztery górne wizerunki wieńczy wspólny kapelusz. Górne postacie wyglądają następująco:

1. Pierwsza posiada róg w prawej ręce, a pod nią znajduje się figura żeńska.
2. Druga posiada pierścień i pod nią również znajduje się figura żeńska.
3. Trzecia przedstawia konia oraz mężczyznę z szablą u pasa, pod nią znajduje się postać męska.
4. Czwarta nie posiada atrybutów i pod nią również znajduje się postać męska.

W najniższym paśmie posągu przedstawione są wizerunki postaci z rękami wyciągniętymi do góry. Jedynie pod czwartą postacią znajduje się inny symbol – jest to niewielkich rozmiarów okrąg. Cała figura ma wysokość 2,57 m, w przekroju ma kwadrat o wymiarach ok. 30 cm, wykonana jest z wapienia, waży ok. pół tony. Obecnie oryginalny posąg znajduje się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie.

Według Borisa Rybakowa – rosyjskiego historyka i archeologa, zajmującego się wschodnią słowiańszczyzną – posąg przedstawia cztery główne bóstwa słowiańskie:

1. Postać z rogiem to Mokosz.
2. Postać z pierścieniem - Łada.
3. Postać z mieczem – Perun.
4. Bez atrybutów – Dadźbóg.

Inną interpretację znaleziska przedstawia polski profesor - Leszek Paweł Słupecki – badacz historii i archeologii średniowiecza, specjalizujący się w historii religii słowiańskiej oraz skandynawistyce. Według niego posąg ze Zbrucza przedstawia cztery aspekty Peruna, którego notabene często łączy się z opisywanym w tym artykule Świętowitem.

Inny ciekawym przedstawieniem figuralnym nawiązującym do Świętowita jest posążek z Wolina. Figurka wielkości ok. 9,5 cm znaleziona została na wyspie Wolin w 1974 roku. Wykonana z drewna cisowego postać o czterech ścianach była prawdopodobnie uproszczoną wersją Świętowita, służącą do odprawiania domowych kultów.

​Kim był Świętowit?

Według mitologii słowiańskiej, Świętowit był pierwszą osobą, która pojawiła się na świecie. Miał on wtedy postać łabędzia, który krążył nad bezkresnym oceanem. W pewnym jednak momencie poczuł się samotny i wtedy dostrzegł swój cień. Postanowił rozdzielić cień od swojej osoby i w ten sposób powstały dwa kolejne bóstwa – Swaróg i Weles. Swaróg został panem światła, a Weles – ciemności. Następnie Świętowit stworzył mały skrawek lądu i tym samym dał początek światu.

Mieszkańcy Arkony na Rugii szczególnie czcili Świętowita w dzień po zebraniu plonów. Wtedy gromadzili się przed świątynią i składali mu dary w postaci swoich plonów oraz uzbrojenia. W tym dniu kapłan zdejmował z posągu Świętowita róg z miodem i sprawdzał, ile miodu zostało – jeśli dużo, przyszły rok miał być urodzajny, jeśli niewiele – biedny. Następnie kapłan opróżniał róg, ponownie wypełniał miodem i odkładał na następny rok do prawej dłoni posągu. Rytuałom towarzyszyły obchody w postaci wspólnego świętowania, biesiadowania, dzielenia się zebranymi plonami, jedzenia i picia.

​Badania nad mitologią Słowian

Postać Świętowita, Peruna i innych bóstw słowiańskich przykrywa mgła. Nie sposób dotrzeć do przeszłości, a dane pozyskane ze źródeł historycznych oraz w wyniku badań archeologicznych nie dają pełnego obrazu. Historycy oraz archeolodzy są sceptyczni. Więcej w tym temacie mają do powiedzenia religioznawcy, historycy religii oraz etnolodzy. Badacze zajmujący się religią porównują ze sobą różne systemy wierzeń, szukając analogii. Z kolei etnolodzy, bazując na zbiorowej pamięci ludowej, sięgają do tego co dawne, a co nie miało szans zachować się w kulturze materialnej. Historycy religii, korzystając z dorobku różnych nauk pomocniczych – tworzą obraz słowiańskiej mitologii, która z pewnością była barwną opowieścią o bogach, stworzeniu świata, powstaniu dobra i zła. Każda nowa religia bazuje na starej. Także chrześcijaństwo, które w czasach średniowiecza miało na celu walkę z pogaństwem, przejęło szereg wcześniejszych wierzeń i kultów, które do dnia dzisiejszego są praktykowane w podobny sposób, choć pod sztandarem obrzędów chrześcijańskich.